Rys dziejów obrządku ormiańskiego.

Historyczna rola Kościoła w Armenii rozpoczęła się wraz z życiem i pracą Apostoła św. Grzegorza, zwanego później Oświecicielem (po ormiańsku "Lusaworicz"). Historycy Armenii, jak Fawstos Biuzantaci i Agatangelos podają, że św. Grzegorz Oświeciciel pochodził z arysrokratycznego partyjskiego rodu Suren - Pahlaw (tj. Suen - Part), odgałęzienia królewskiego domu Arsacydów i z tego tytułu był krewnym królów Armenii. Ojciec Grzegorza zamordowal króla Armenii Chosrowa ok. 238 roku p.n.e. Represje, jakie pociągnął za sobą ów zamach, doprowadziły do eksterminacji znacznej części rodziny Grzegorza. Ok. połowy III wieku Armenia popadła w niewolę perską i władcy sassanidcy konsekwentnie usiłowali szerzyć religię mazdejską. Z tego powodu wielu Ormian uciekło spod władzy swoich ciemiężców do sąsiednich krajów. Wśród nich było dwóch młodzieńców. Jednym był Tyrdat, syn zamordowanego króla Chosrowa, a drugim Grzegorz. Tyrdat powędrował do Rzymu, gdzie został wychowany w zachodniej, pogańskiej tradycji, podczas gdy Grzegorz zatrzymał się w Cezarei Kapadockiej, gdzie został wprowadzony w zasady wiary przez wczesnochrześcijańskich teologów. Tyrdat z pomocą zagorzałego wroga chrześcijaństwa cesarza Dioklecjana został wyniesiony na tron w królestwie jego przodków jako Tyrdat III. Na mocy traktatu w Nisibis w 298 roku, sassanidzki Król Królów po dotkliwej klęsce, jaką mu zadali Rzymianie, oficjalnie uznał niepodległość Armenii Wielkiej pod protektoratem Rzymu. Natychmiast po wyparciu Persów Grzegorz wraca do ojczyzny i rozpoczyna głosić Ewangelię, nawracając swoich pogańskich współrodaków. Król Tyrdat III szybko go rozpoznaje i każe pojmać jako syna mordercy swego ojca i przeciwnika bogów pogańskich. Po straszliwych torturach Grzegorz zostaje uwięziony w lochach królewskiego zamku w Artaszacie w prowincji Ararat. Spędził tam około 15 lat, zawdzięczając życie pewnej wdowie, która go potajemnie żywiła. Tymczasem król Tyrdat III rozpoczął prześladowanie chrześcijan. Pośród ofiar była grupa 37 dziewic wraz ze świętą Gajane, przełożoną klasztoru w ówczesnej stolicy kraju - Waharszapat i św. Hripsime, które do dziś czczone są w Kościele ormiańskim 5 pażdziernika. Tradycja głosi, że Hripsime urzekła króla swoją pięknością, lecz gdy chciał się do niej zbliżyć z pogardą go odtrąciła. Kiedy ją zamęczono, rozsrożonego i przerażonego swymi okrucieństwami króla zaczęło prześladować przywidzenie, iż został zamieniony przez demony we wściekłego dzika. Imię "Tyrdat" znaczy dosłownie "Dar Boga Dzika". Poruszał sie na czworakach jak zwierzę. Prawdopodobnie dotknięty został gwałtowną odmianą obłędu - likatropią.
      

Historyk z czasów panowania Tyrtada III, będąc jego sekretarzem Agatangelos, przekazuje nam z wieloma szczegółami późniejsze wydarzenia, które doprowadziły do przyjęcia chrześcijaństwa jako religii państwowej królestwa Armenii. Jest to jedna z najbardziej cenionych przez naród ormiański tradycji. Znajomość jej jest niezbędna dla zrozumienia ikonografii ormiańskich fresków i malarstwa miniaturowego, w których tematyka ta należy do najbardziej ulubionych. Pisarz mówi o dwóch inspirowanych przez Boga wizjach. Pierwszą miała siostra Tyrdata III Chosrowiducht. Przyśnił się jej człowiek z promienną twarzą, który powiedział, że prześladowania chrześcijan muszą się skończyć i że należy wezwać Grzegorza, aby pokazał, w jaki sposób można uwolnić króla od jego cierpień. Podobno król posłuchał tej rady i Grzegorz wypuszczony został z lochu. Modlitwy świętego spowodowały, że król wyzdrowiał i przyjął chrzest wraz z całym dworem. Drugą wizję miał św. Grzegorz, gdy pewnego razu trwał o północy na medytacjach. Ujrzał otwierający się firmament nieba i Jezusa Chrystusa otoczonego zastępami aniołów zstępującego na ziemię, która jaśniała wspaniałym światłem. Chrystus przywołał Grzegorza, aby ten oglądał cuda, które chce mu pokazać. Pan uderzył w ziemię złocistym młotem i w środku królewskiego miasta Waharszapat ukazał się potężny piedestał ze złota, na którym wyrosła ognista kolumna z chmurą zamiast kapitelu, zwieńczona błyszczącym krzyżem. Trzy inne kolumny, czerwone jak krew i również zwieńczone krzyżami wznosiły się wokół pierwszej kolumny, dokładnie w miejscu, gdzie pogrzebane były ciała Świętych Dziewic. Cztery krzyże utworzyły łuk, na którym stanął wielki budynek z kopułą. Na jego szczycie znajdował się złocisty tron z ognistym krzyżem. Z tego wspaniałego budynku wypływały obficie rzeki, nawadniające znajdujące się poniżej równiny. W górze, na firmamencie nieba pojawiły się niezliczone ołtarze ogniste z krzyżami podobnymi do gwiazd na nocnym niebie. Nagle wielkie stada czarnych kozłów przeszły przez wodę i stały się białymi barankami, które się licznie rozmnożyły. Potem połowa baranków znowu przekroczyła wodę stając się czarnymi wilkami, które zaatakowały baranki i nastąpiła scena krwawej rzezi. Zabite baranki miały skrzydła i połączyły się z zastępami Pana Boga, na ziemię zaś zstąpił ogień i pochłonął wilki. Ziemia zatrzęsła się gdy nastał świt. Był to koniec wizji.
      

Święty Grzegorz w środku miasta Waharszapat, w tym miejscu, gdzie widział wielką kolumnę, wybudował kościół na wzór mistycznej świątyni, którą oglądał w swojej wizji. Królewskiemu miastu Waharszapat nadał nowe imię "Eczmiadzyn" - co znaczy - "Jednorodzony (Syn) zstąpił". Wielka złota kolumna symbolizowała wielkość ormiańskiego Kościoła, pozostałe - dusze męczenników, czarne kozły i białe baranki - lud ormiański przed i po przyjęciu chrześcijaństwa, wilki zaś jego prześladowców. W krypcie, istniejącej do dziś katedry w Eczmiadzynie, archeologowie odkryli szczątki murowanego kościoła, pochodzącego z wczesnych czasów nawrócenia Armenii. Nie opodal w tej samej krypcie, znajdują się szczątki pogańskiej świątyni ognia z okresu perskich prześladowań Kościoła w Armenii za panowania sassanidzkiego króla Jezdegirda w V wieku.
      

Po przyjęciu chrześcijaństwa przez króla i jego dwór, proces chrystianizacji postępował szybko, gdyż był popierany przez państwo. Grzegorz wysłany został do Cezarei Kapadockiej, gdzie w 301 roku otrzymał sakrę biskupią z rąk metropolity Leoncjusza i jego biskupów. Mianowany został Katolikosem - Patriarchą Koścoła w Armenii. Świetność towarzyszącego mu orszaku zadziwiała wszystkich. Święty wjechał na królewskim, złotym rydwanie, ciągnionym przez białe muły, mając przy boku gwardię konnych dostojników z ich zbrojną świtą. Gdy wracano z uroczystości konsekracji, król Tyrdat wraz z całym dworem i służbą opuścił stolicę i wyruszył naprzeciw. Oba orszaki spotkały się u stóp góry Mybad na brzegu górnego Eufratu, gdzie Ormianie przyjęli chrzest.

W ten sposób po raz pierwszy w historii, chrześcijaństwo stało się religią państwową, dwanaście lat przed uznaniem go w Cesarstwie Rzymskim Edyktem Mediolańskim w 313 roku.
      

Następną fazą w życiu św. Grzegorza po jego konsekracji, było zakończenie dzieła chrystianizacji całego narodu i organizacja kościoła. Wspomagany przez dwór królewski, dążył do zupełnego wytępienia dawnych bożków, a świątynie pogańskie albo burzył, albo przekształcał w kościoły. Król często osobiście towarzyszył świętemu, gdy ten atakował twierdze pogaństwa. Zmarł w 325 roku. Do dnia dzisiejszego pamięć św. Grzegorza Oświeciciela jest czczona przez wszystkich Ormian. Obchodzi się wiele uroczystości, które upamiętniają jego narodziny, prześladowanie, uwolnienie i przeniesienie jego relikwi. Ta ostatnia uroczystość przypada na 30 września. W miejscu, gdzie święty został pochowany, w Tortan nad górnym Eufratem, zbudowano kościół i klasztor, które są wieczystym pomnikiem tego apostoła chrześcijańskiej Armenii.
      

Oczywiście stare kulty pogańskie w Armenii nie ustąpiły bez oporu. Starożytni kronikarze wyliczają pogańskie świątynie, zburzone przez chrześcijan. Jeszcze po kilku dziesiątkach lat w odległych rejonach kraju atakowano, a nawet mordowano biskupów i misjanarzy. Tak więc słyszymy o św. Arystakesie, zamordowanym przez satrapę Cofku, o św. Wyrtanesie, który musiał się ratować ucieczką przed góralami z Sasuna, o św. Husiku, który zmarł biczowany przez króla Tigrana V, oraz o Danielu z Aszisztatu, który mianowany patriarchą podzielił podobny los.
      

Z chwilą chrztu Armenii, za pośrednictwem Kościołów w Poncie i Kapadocji (z zachodu) i Kościoła Syryjskiego (z południa), równolegle z językiem greckim i syriackim, na terenie Armenii powstały dwa kierunki liturgiczne - grecki i syriacki. Kościół w Armenii nie mógł uniknąć wpływów syryjskich z sąsiedniej Antiochii i dlatego syriacka liturgia św. Jakuba znalazła odbicie w obrządku ormiańskim. Następnie tradycja i obrządek zostały poszerzone o źródła greckie i łacińskie. Dodatkowego materiału dostarczyła liturgia św. Jana Złotoustego, a w czsie wypraw krzyżowych na terenie Armenii Cylicyjskiej wprowadzono wiele nowych cech łacińskich, z których część została zachowana do dziś.
      

Tak jak i w innych dziedzinach, tak i w liturgii Mszy św. stosowano metodę wybiórczą. Różne elementy z poszczególnych form liturgicznych, będących wówczas w użyciu, harmonijnie złączone w całość, dały poczatek tej liturgii, jaka obecnie używana jest w całym Kościele Ormiańskim.Wyboru poszczególnych tekstów dokonał w połowie V wieku patriarcha Howannes Mandukani.