Historia Ormian w Polsce

Początki emigracji ormiańskiej w Polsce sięgają drugiej połowy XI wieku, po zajęciu owczesnej stolicy Armenii - Ani przez Turków Seldżuków i po klęsce w bitwie pod Manazkert w 1071 roku. Według tradycji ormiańskiej w 1098 roku poświęcono kościół Matki Boskiej i św. Grzegorza Oświeciciela w miejscowości Ilow. Jest to ormiańska nazwa późniejszego Lwowa. W 1197 roku przełożony ormiańskiego klasztoru w Sewrze (na południowy wschód od jeziora Wan), przekazał pięknie iluminowaną księge Nowego Testamentu z odpowiednią dedykacją dla kościoła ormiańskiego w mieście Ilow. W 1363 roku, dokładnie na miejsce starego, drewnianego kościoła, wzniesiono nowy, kamienny kościół pod tym samym wezwaniem. Jest to prezbiterium obecnej katedry ormiańskiej we Lwowie. Kazimierz Wielki dokumentem z 1363 roku wyznaczył Lwów jako miejsce stałej siedziby biskupstwa ormiańskiego po wsze czasy.
      

Biskup Mikołaj Torosowicz w 1630 roku, przyjmując jurysdykcję Stolicy Apostolskiej, otrzymał zapewnienie, wręcz nakaz, aby nie przeprowadzać żadnych zmian w liturgii jak i w całym obrządku ormiańskim. Rozporządzeniu temu pozostał wierny aż do swojej śmierci w 1685 roku, pomimo ciągłych nacisków ze strony OO. Teatynów, prowadzących we Lwowie z polecenia Kongregacji De Propaganda Fide Papieskie Seminarium Ormiańskie.
      

Mniszki ormiańskie, żyjące przy katedrze ormiańskiej we Lwowie, w 1660 roku przyjmują regułę zakonną św. Benedyktyna, dostosowując ją do obrządku ormiańskiego. Dały w ten sposób początek klasztorowi PP. Benedyktynek obrządku ormiańskiego w Polsce.
      

Na powszechnym synodzie duchowieństwa ormiańskiego we Lwowie w 1691 roku za abpa Wartana Hunaniana pod wpływem OO. Teatynów zaczęto powoli latynizować obrządek, wprowadzając nieznaczne zmiany do Liturgii Mszy św.. Zaczęto używać równolegle z ormiańskimi szat liturgicznych łacińskich. W kościołach umieszczono ambony i konfesjonały na wzór kościołów polskich oraz zapraszać księży polskich do wygłaszania kazań w języku polskim.
      

;Kolejne, nieznaczne zmiany wprowadził w 1728 r. ks.Stefan Roszka. Arcybiskup Jakub Stefan Augustynowicz w 1780 r. do obrządku ormiańskiego w Polsce zaprowadził kalendarz gregoriański.
      

W 1861 r. miała miejsce bardzo ostra polemika między anonimowym autorem (prawdopodobnie Torosiewicz) projektu całkowitego zlikwidowania obrządku ormiańskiego w Polsce, a broniącym obrządku i jego wielkiej roli - proboszczem ormiańskim w Stanisławowie - ks. Isakiem Isakowiczem. Równocześnie od 1860 r. przez kilka kolejnych lat ciągnęła się sprawa założenia klasztoru OO. Mechitarystów we Lwowie i otworzenia przy klasztorze szkoły ormiańskiej - z myślą o odnowie obrządku i większym zaktywizowaniu Ormian Polskich. Z powodu trudnej sytuacji politycznej jak i nieprzychylności władz zaborczych projekt ten upadł.
      

Na mocy zarządzenia abpa Grzegorza Józefa Romaszkana (1876 - 1881) we wszystkich kościołach Lwowskiej Archidiecezji obrz. ormiańskiego zaczęto używać Mszału ormiańskiego i innych ksiąg liturgicznych, obowiązujących we wszystkich diecezjach Katolickiego Kościoła Ormiańskiego, a drukowanych w klasztorze OO. Mechitarystów w Wiedniu. Na wniosek abpa Isaka Isakowicza Komisja Liturgiczna Katolickiego Patriarchatu Ormiańskiego, za aprobatą Stolicy Apostolskiej wydała skróconą wersję Brewiarza Ormiańskiego do dzisiaj używanego przez wszystkich księży diecezjalnych i zakonnych obrządku ormiańskiego.
      

Największa latynizacja i idąca za tym polonizacja środowiska ormiańskiego w Polsce dokonała się w okresie międzywojennym za abpa Józefa Teodorowicza (1902 - 1938). Względnie w niezmienionym stanie obrządek i tradycja ormiańska przetrwały w takich parafiach, jak: Śniatyn, Kuty, Czerniowce (Bukowina).
      

W drugiej połowie lat 20 - tych powstał wśród księży ormiańskich ruch na rzecz odnowienia obrządku ormiańskiego przez powrót do źródeł.Powstanie tych tendencji wynikało z dwóch przyczyn : duszpasterskiej i świadomości swojego pochodzenia. W tym celu w 1930 roku powołano Archidiecezjalny Związek Ormian w Polsce, a na dwa lata przed wybuchem II wojny światowej rozpoczęto przygotowania do zorganizowania Związku Młodzieży Ormiańskiej w Polsce.
      

W 1933 roku ks. infułat Dyonizy Kajetanowicz, czołowy zwolennik powrotu do źródeł obrządku ormiańskiego w Polsce za aprobatą abpa Józefa Teodorowicza udał się do Patriarchatu w Bejrucie i do Konstantynopola. Celem tego wyjazdu było dokładne zapoznanie się z całokształtem tradycji i obrządku ormiańskiego oraz, niezależnie od jurysdykcji kościelnej, nawiązanie ścisłej więzi z Patriarchatem i ośrodkami ormiańskimi na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Z Patriarchatu przywiózł m.in. melodie i dokładny opis ceremoniału mszy św., sposób sprawowania sakramentów i odmawiania Brewiarza. Opracowano statut specjalnej Komisji Liturgicznej, której zadaniem byłoby stopniowe przywracanie obrządkowi ormianskiemu jego własciwej formy. Niektórzy księża, jak np ks. Kajetan Amirowicz ze Śniatynia, nie czekając na dyrektywy powstającej Komisji, sami zaczęli powoli w miarę możliwości "armenizować" obrządek. Mając powyższe na uwadze, na studia teologiczne wysłano do rzymskiego Seminarium Ormiańskiego kilku kandydatów, którzy oprócz przygotowania do kapłaństwa, poznaliby dobrze własny obrządek i po powrocie jako kapłani pracowali wśród Ormian Polskich. Byli to późniejsi księża: Romaszkan, Roszko, Petrowicz. W 1930 roku na zaproszenie ks. abpa Teodorowicza przybyli do Lwowa z Patriarchatu dwaj nowo wyświęceni księża: Józef Garmirian i Sarkis Egjulian - późniejszy proboszcz w Brzeżanach. Śmierć w 1938 roku ks. abpa Teodorowicza i w niecały rok później wybuch II wojny światowej wszelkim tym poczynaniom położyły kres.
      

Skutkiem nowego kształtu Polski Kresy Południowo-Wschodnie wraz z całym stanem posiadania Kościoła Ormiańskiego w Polsce znalazły się po II wojnie światowej w granicach ZSRR. Nastąpiło zerwanie tradycji i powojenne rozproszenie po całym kraju rodzin Ormian Polskich. Obecnie w Polsce jest tzw. parafia personalna z siedzibą w Gliwicach. Duszpasterzem Ormian Polskich jest Archimandryta (orm. Kercharkeli) ks. Józef Kowalczyk. Ma on niejako dwóch zwierzchników: Patriarchę - Katolikosa Howannesa Kaspariana, który jako zwierzchnik Katolickiego Kościoła Ormiańskiego przyjął imię Jana Piotra XVII i drugiego z woli Stolicy Apostolskiej od 1982 r. Ordynariusza dla Ormian Katolików w Polsce, którym jest Prymas Polski Ks.Kardynał Józef Glemp.

Opłatek z Ks. Prymasem, Warszawa - styczeń 1997

Modlitwa "Ojcze nasz" w języku ormiańskim z autografem ks. Prymasa Józega Glempa.

Wszelkie sprawy jurysdykcyjne (administracyjne) w odniesieniu do Kościoła Ormiańskiego w Polsce leżą w gestii Ks. Prymasa i Kongregacji Kościołów Wschodnich Stolicy Apostolskiej, natomiast sprawy związane z obrządkiem, a więc ceremoniał Mszy św., sposób jej celebrowania, ceremoniał Sakramentów św., tradycja i kultura ormiańska należą do Komisji Liturgicznej Patriarchatu Ormiańsko-Katolickiego. Jego siedziba mieści się od 1742 r. w Bzommar na północ od Bejrutu (w górach Libanu).

                    autor: Andrzej Bohosiewicz